MAKALELER

Türk Uzay Yolcularının Uluslararası Uzay İstasyonunda Gerçekleştirdiği Bilimsel Faaliyetler Sonucunda Elde Etmiş Olduğu Fikri Mülkiyet Hakları ve Türkiye'nin Kazanımı

Türk Uzay Yolcuları açıklandı, kalan eğitimler için Asil aday Alper GEZERAVCI ve Yedek aday Tuva Cihangir Atasever ABD'ye gönderildi.

19 Eylül 2022 tarihinde Fransa’da düzenlenen Uluslararası Uzay Kongresinde Türkiye Uzay Ajansı (TUA)  ile ABD'li firma Axiom Space arasında imzalanan protokol kapsamında Türkiye'nin uzay araştırma yeteneklerini genişletme ve ulusal bir insanlı uzay programı oluşturma çabalarının bir parçası olarak, uzay yolcusu adaylarımız Axiom Space tarafından eğitilecek. Axiom Space, Türk uzay yolcusunun yerçekimsiz ortamda yapacağı bilimsel araştırmalara da olanak sağlayacak.

Axiom Space, mürettebatlı görevler yürüten tek tam hizmet yörünge görev sağlayıcısı olarak biliniyor. Axiom'un hizmet yelpazesi arasında uzay yolcularının eğitimi ve uçurulması, eğitim kolaylaştırıcılarına ve eğitmenlere erişim, donanım ve güvenlik sertifikası ile yörüngede operasyonel yönetim yer alıyor. Uzayda yaşamaya ve çalışmalar yürütmeye hazırlanmak için Uzay yolcusu adaylarının, Axiom'un aylarca süren eğitim müfredatını tamamlaması gerekiyor.

Bu arada Axiom Space, Fransa’daki kongrede Türkiye dışında İtalya, Macaristan ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ile de insanlı görevler için anlaşmalar gerçekleştirdi.

Dolayısıyla, Türk Uzay Yolcusunun Uluslararası Uzay İstasyonunda gerçekleştireceği bilimsel deneyler ve keşiflerin Axiom Space tarafından sağlanan ekipman sayesinde ve bu ekipmanların üzerinde olacağını tahmin ediyoruz.

Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesi

Uluslararası Uzay İstasyonu Hükümetlerarası Anlaşması (ISS IGA), uzay istasyonu projesinde yer alan hükümetler tarafından 1998 yılında imzalanmış bir uluslararası anlaşmadır. Söz konusu hükümetler; Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Japonya, Rusya Federasyonu ve Avrupa Uzay Ajansı'nın (ESA) 10 üye devleti (Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, İtalya, Hollanda, Norveç, İspanya, İsveç ve İsviçre)dir.
Hükümetler düzeyinde kilit öneme sahip bu belge, uluslararası işbirliği çerçevesinde, gerçek ortaklık temelinde, ayrıntılı tasarım, geliştirme, işletme ve barışçıl amaçlarla kalıcı olarak ikamet edilen bir sivil Uzay İstasyonunun kurulması ve kullanımı için bir çerçeve oluşturmuştur.

Anlaşmanın 5. maddesine göre taraflar istasyona sağlamış oldukları unsurları, ekipman ve araç gereçleri Tescil Sözleşmesine uygun olarak kendi adlarına tescil ettirmek zorundadır zira Anlaşmanın 6/1. maddesine göre  taraflar istasyona sağlamış oldukları bu uçuş unsurları, ekipman ve araç gerecin sahibi olarak kabul edilirler. Tescil Sözleşmesi Dış Uzay Anlaşması'nın 8. maddesinde yer alan hükümlerde dile getirilen uzay araçlarının tescili konusunu özel bir şekilde düzenlemektedir. Tescil Sözleşmesi Madde 1'de yer alan fırlatan devlet olarak tanımlanan devletlerin Madde 2'de hüküm altına alındığı şekliyle uzaya fırlatılan cismi kayıtların tutulduğu tescil sistemine kaydettirmek suretiyle cismin tescil işlemini yapacağı belirtilmiştir.
6/2. maddesinde ESA'ya üye ülkeler, ESA'yı kendi adlarına hareket etme ve Uzay İstasyonuna sağladığı veya İstasyonun işleyişine veya kullanımına katkı olarak bir ESA programı kapsamında geliştirilen ve finanse edilen diğer tüm ekipmanların mülkiyeti konusunda yetkilendirmişlerdir.

Uluslararası Uzay İstasyonu'na İlişkin Anlaşma’nın 21. maddesi fikri mülkiyetten doğan hukuki durumları düzenlemektedir. Anlaşma’nın 21/1. maddesi 1967 Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO)nü kuran sözleşmeye atıfta bulunarak, anlaşma kapsamındaki fikri mülkiyeti tanımlamaktadır: Fikri Mülkiyet Hakları, buluşları, tasarımları, ticari markaları, haksız rekabeti, bilimsel keşifleri, edebi eserleri, endüstriyel tasarımları içerir.

Konumuz itibarıyla Türk Uzay Yolcularının Uluslararası Uzay İstasyonunda gerçekleştireceği bilimsel keşifler inceleneceği için, burada özel alana giriyoruz.

Yine Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesi 21/2. maddesine göre; Bu Maddenin hükümlerine tabi olarak, fikri mülkiyet hukuku amaçları doğrultusunda, bir Uzay İstasyonu uçuş unsurunun içinde veya üzerinde meydana gelen bir faaliyetin, -ESA'ya kayıtlı unsurlar için herhangi bir Avrupa Ortak Devletinin faaliyetin kendi topraklarında meydana geldiğini kabul etmesi dışında, yalnızca söz konusu unsurun tescilinin bulunduğu Ortak Devletin topraklarında meydana geldiği kabul edilecektir.

Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesinde daha önce bahsettiğimiz şekilde 21/2 maddesinde "an activity occuring in or on a Space Station flight element" ifadesiyle konuyu çözümlemek gerekmektedir. Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesi Ekte (Annex) hangi unsurların hangi ortak tarafından uçuş unsuru olacağı belirtilmiştir. Bu hususların ayrıca ortak devletler arasında yapılacak mutabakat zaptlarında belirtileceği de ifade edilmiştir. Avrupa Hükümetlerinin hangi uçuş unsurlarını sağlayacağı madde 2'de şöyle yer almaktadır:
"Avrupa Hükümetleri, ESA aracılığıyla şunları sağlayacaktır:
1) Kullanıcı unsuru, Avrupa basınçlı laboratuvarı (temel işlevsel donanım dahil); 2) Uzay İstasyonunu çalıştırmak ve yeniden desteklemek için diğer kullanıcı ekipmanları; 3) Yukarıdaki uçuş unsurlarına ek olarak, Uzay İstasyonuna özgü yer sistemleri.

Sözleşmede bahsedilen Mutabakat Zaptı'nı uygulamak için uzay ajansları arasında çeşitli ikili Uygulama Düzenlemeleri oluşturulmuştur. Düzenlemeler, ulusal ajanslar arasında somut yönergeler ve görevler dağıtır.

Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesi, Uzay İstasyonu Ortak Devletlerinin uzaydaki ulusal yetki alanlarını genişletmelerine izin verir, böylece sağladıkları unsurlar (örneğin laboratuvarlar) Ortak Devletlerin topraklarına asimile edilir.

Zaten daha önce Dış Uzay Anlaşması'nın ilgili maddelerinde de belirtildiği şekliyle, tescil işlemini yapan devlet uzay cisminin üzerinde hakimiyet halinde olacağı için, bunu dayanak alan Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesi Madde 5 de her ortağın Uluslararası Uzay İstasyonu içerisinde veya üzerinde kendi vatandaşı olan personelle ilgili olarak yargısal hakimiyette bulunma hakkına sahip olduğunu ve hakimiyetin onda olduğunu belirtmiştir.

Bu, Uzay İstasyonunun sahiplerinin - Amerika Birleşik Devletleri, Rusya, Avrupa Ortağı, Japonya ve Kanada - sağladıkları ilgili unsurlardan yasal olarak sorumlu oldukları anlamına gelir. Avrupa Devletlerine, Uzay İstasyonundaki Avrupa Ortağı adı verilen homojen bir varlık gibi davranılıyor. Ancak Avrupa Devletlerinin herhangi biri kendi ulusal yasalarını ve düzenlemelerini Avrupa unsurlarını, teçhizatını ve personelini kapsayacak şekilde genişletebilir.

Ulusal yargı yetkisinin bu şekilde genişletilmesi, bir Ortağın Uzay İstasyonu öğelerinde meydana gelen faaliyetler için hangi yasaların geçerli olduğunu belirler (örn. Avrupa Columbus Laboratuvarı'ndaki Avrupa yasası). Bu yasal rejim, Ortak Devletlerin mahkemelerinin yargı yetkisini tanır ve cezai meseleler, sorumluluk meseleleri ve fikri mülkiyet haklarının korunması gibi alanlarda ulusal kanunların uygulanmasına izin verir. Ortaklar arasındaki herhangi bir yetki çatışması, halihazırda ulusal ve uluslararası düzeyde geliştirilmiş olan diğer kural ve prosedürlerin uygulanması yoluyla çözülebilir.

Uzay İstasyonunun kullanımına ilişkin kural, her bir Ortağı - Avrupa, Amerika Birleşik Devletleri, Rusya, Japonya ve Kanada - kendi 'kullanım haklarına' uygun olarak diğer bir Ortağın unsurları içinde veya üzerinde ekipman ve tesisler kullanabilir. Bu haklar, Hükümetlerarası Anlaşmada (Madde 9) ve farklı Mutabakat Zaptı'nda tanımlanmıştır ve şunları belirtmektedir:

• Uluslararası Uzay İstasyonu kullanıcı öğeleri sağlayan ortaklar, bu öğelerin kullanımını elinde tutar (örneğin, Columbus gibi araştırma laboratuvarları);

• Uluslararası Uzay İstasyonu öğelerini (örneğin Kanada robotik kolu) işletmek ve kullanmak için kaynak ve altyapı öğeleri sağlayan ortaklar, karşılığında belirli öğelerin kullanımından sabit bir pay alırlar.

Uzay İstasyonu Ortaklarının mülkiyet haklarıyla ilgili temel amacı, başka bir Ortak ve onların kuruluşlarının (örn. yükleniciler, taşeronlar, kullanıcılar) sahip olduğu hakların ihlal edilmesini önlemektir.
Potansiyel ihlal riskini azaltmak için Uzay İstasyonu Ortakları, birbirlerinin verilerinin ve mallarının mülkiyetini ve gizliliğini korumak için özel işaretleme prosedürleri oluşturmayı kabul ettiler. Ancak Uzay İstasyonu kullanıcıları, bu prosedürlerin, Uzay İstasyonunu güvenli bir şekilde işletmek ve kullanmak için gerektiğinde Ortakların belirli teknik verileri ve malları değiş tokuş etme yükümlülüğünü dikkate alması gerektiğinin farkında olmalıdır (Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesinin 19. Maddesi).
İşaretleme kuralları ayrıca üçüncü taraf fikri mülkiyet haklarını da korur. Ortakların sorumluluklarını yerine getirmeleri için gerekli olabilecek veya bir deneyden elde edilebilecek üçüncü şahıslara ait özel veriler de uygun şekilde işaretlenecek ve korunacaktır. Ortakların ve onların müşterilerinin verilerini ve mallarını korumaya yönelik özel prosedürler, her bir Ortağın temsilcilerinden oluşan Uzay İstasyonu Çok Taraflı Koordinasyon Kurulu tarafından hâlâ geliştirilme sürecindedir.

Bu prosedürler, yer ve Uzay İstasyonu mürettebatı da dahil olmak üzere tüm personeli kapsar. Ortaklar tarafından Eylül 2000'de üzerinde anlaşmaya varılan Mürettebat Davranış Kuralları, astronotlar ve kozmonotlar için özel kurallar ve bir emir komuta zinciri belirler. Davranış Kurallarına, Uzay İstasyonu kullanıcılarının fikri mülkiyet haklarının korunmasına katkıda bulunan, Uzay İstasyonu mürettebatı tarafından verilerin ve malların işlenmesine ilişkin bazı özel düzenlemeler eklenmiştir.

Herhangi bir şekilde bir fikri mülkiyet ihlali, tazminat talebinin sebebi olsaydı, ihlal eden tarafa karşı yasal işlem yapılması gerekirdi. Bu iddialar, fikri mülkiyet için tarafların ilgili ulusal yasal rejimlerine göre yapılacaktır. Avrupa Ortağı'nın özel durumu nedeniyle ve birden fazla Avrupa ülkesinde eşzamanlı iddiaları önlemek için, Hükümetlerarası Anlaşma'da bazı özel hükümler sağlanmıştır (Madde 21).

Kural olarak, Avrupa Uzay Ajansı aracılığıyla Uzay İstasyonuna erişim sağlayacak endüstriyel ve akademik kullanıcıların hak ve yükümlülükleri Ajans ile üzerinde anlaşacakları sözleşme çerçevesinde belirlenecektir.

Uzay İstasyonu kullanımından kaynaklanan herhangi bir fikri mülkiyetin (veri veya ürün) mülkiyeti ve kullanımı, büyük ölçüde kullanıcıların ESA ile imzalayacakları sözleşme türüne bağlı olacaktır. Ancak genel Uzay İstasyonu çerçevesi, fikri mülkiyet hakları için halihazırda aşağıdaki ilkeleri belirlemektedir.

Uzay İstasyonu'nda bir buluş meydana gelmesi durumunda buluşu yapan ülke, Buluşun gerçekleştiği İstasyon unsurunun mülkiyeti ve tescili ile belirlenecektir (Hükümetlerarası Anlaşma'nın 21. Maddesi). Örneğin, bir Japon Elementi (örn. Kibo Laboratuvarı) üzerinde yapılan bir buluş, Japonya'da yapılmış kabul edilecektir.

Bu, buluşun sahipliğini etkilemez ve birden fazla ülkede patent başvurusunda bulunma hakkını engellemez. Bir mucit, istediği herhangi bir ülkede patent başvurusunda bulunabilir. Örneğin, Kibo Laboratuvarı'ndaki (Japon bölgesi) deneyinin sonucunda bir süreç icat eden Avrupalı ​​bir araştırmacı, buluşunu korumak için dünyanın herhangi bir yerinde patent başvurusunda bulunabilir. Bölgesel yaklaşımın amacı (örneğin, İstasyonun Japon bileşenleri = Japon bölgesi), yalnızca buluşun gerçekleştiği yeri ve ülkeyi belirlemektir.

Avrupa unsurları (örn. Columbus Laboratuvarı) ile ilgili olarak, herhangi bir Avrupa Ortak Devleti kendi ulusal yasasını Avrupa unsurlarını da kapsayacak şekilde genişletebilir ve faaliyetin kendi topraklarında gerçekleşmiş sayılmasını seçebilir. Teorik olarak, Avrupa Laboratuvarında meydana gelen bir buluşun Fransa veya Almanya'da meydana geldiği varsayılabilir. Avrupa Columbus Laboratuvar tesislerini kullanmış olan bir mucit, buluşunu korumak için dünyanın herhangi bir yerinde patent başvurusunda bulunabilir, ancak buluşunun orijinal olarak nerede gerçekleştiğini belirlemek için Avrupa Ortak Devletlerinin bölgelerinden birini seçmesi gerekecektir.

Burada, Türkiye Hükümeti ile Avrupa Uzay Ajansı Arasında Dış Uzayın Barışçıl Amaçlarla İncelenmesi ve Kullanılması Konusunda İşbirliği Anlaşması ele alınmalıdır.

15 Temmuz 2004 tarihinde Ankara’da imzalanan 23/5/2006 tarihli ve 5507 sayılı Kanunla onaylanması uygun bulunan ekli “Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Avrupa Uzay Ajansı Arasında Dış Uzayın Barışçıl Amaçlarla İncelenmesi ve Kullanılması Konusunda İşbirliği Anlaşması”nın onaylanması; Dışişleri Bakanlığı’nın 7/7/2006 tarihli ve HUMŞ/260318 sayılı yazısı üzerine, 31/5/1963 tarihli ve 244 sayılı Kanunun 3 üncü maddesine göre, Bakanlar Kurulu’nca 17/7/2006 tarihinde kararlaştırılmıştır.

Söz konusu İşbirliği Anlaşması'nın amacı Madde 1'de yer almaktadır:
"Bu anlaşmanın amacı, dış uzayın sadece barışçı amaçlarla incelenmesi ve kullanımı konularında tarafların karşılıklı çıkarları kadar, karşılıklı yükümlülüklerini de gözeten bir işbirliği kurmaktır."

Anlaşmanın 2. maddesinde ise işbirliği alanları ve biçimleri düzenlenmiştir. Buna göre;
"1. Taraflar birbirlerini kendi uzay faaliyetleri, programları ve gelişmeleri ve potansiyel işbirliği alanları konusunda bilgilendireceklerdir.

             2. Taraflarca belirlenen, bu Anlaşmadaki potansiyel işbirliği olanağı taşıyan alanlar şunlardır:

             (a) uzay bilimi, özellikle uzay astronomisi ve astrofiziği, güneş sistemi araştırması ve güneş-yerküre fiziği;

             (b) Yer gözlem araştırma ve uygulamaları, özellikle çevrenin izlenmesi, meteoroloji, atmosfer bilimi (aeronomy), jeodezi ve başlıca tehlikelerin izlenmesi;

             (c) telekomünikasyon, özellikle hizmet gösterimleri ve uydu seyrüseferi  (navigation);

             (d) mikro çekim (microgravity) araştırması, özellikle uzay biyolojisi ve tıbbı ve malzemelerin işlenmesi;

             (e) yer sistemleri (ground segment) mühendisliği ve kullanımı.

             3. Taraflar, bilim insanları ve mühendislerin karşılıklı olarak değişimini ve bilgilerin paylaşılmasını kolaylaştırmayı kabul ederler.

             4. Taraflar veri değişimlerini ve karşılıklı kabul edilen şartlarda, kendi ağları aracılığı ile özel  bilgilere ulaşmayı sağlayacaklardır.

             5. Taraflar ayrıca şunları yaparlar:

             (a) tarafların önerecekleri adaylar için burslar organize etmek ve bu adaylara burs veren taraflarca önerilen enstitülerde eğitim görmelerine olanak sağlamak;

             (b) ortak sempozyumlar ve konferanslar organize etmek;

             (c) çalışmalara katılmak üzere uzman değişimlerini özendirmek;

             (d) Ajans programları çerçevesinde geliştirilmiş olan ürünler ve hizmetlerin kullanımı ve deneyimlerle ilgili ortak faaliyetleri teşvik etmek;

             (e) uzay bilimi, teknolojisi ve hukuku konularında eğitim faaliyetlerini teşvik etmek.

             6. Karşılıklı anlaşma ile bu maddede sözü edilenlere, başka işbirliği alanları ve biçimleri de ilave edilebilir."

Bununla birlikte, Madde 5/3 kapsamında fikri mülkiyet hakları ile ilgili bir düzenleme de yapılmıştır: "Mallar, veri veya enformasyonun Taraflardan birisince diğer Tarafa sağlandığı hallerde, alan Taraf sağlayan Tarafa o hususta en az mevcut yasal sistemdeki fikri mülki haklarının korunmasını sağlar. Bilgi sağlayan Tarafın görüşüne göre alınması gereken özel önlemler Taraflarca  ortaklaşa  belirlenecektir."

Uluslararası Uzay İstasyonuna gidecek olan Türk Uzay Yolcusunun Axiom Space firmasına ait uçuş unsurları yani deney ekipmanları dahil laboratuvarı kullanması ile yapacağı bilimsel keşifler yanında, yine Avrupa Uzay Ajansı'nın Columbus Laboratuvarı'ndaki deney ekipmanlarını da kullanarak bilimsel keşifler yapması da mümkündür.

Bu durumda ilgili tüm mevcut hükümler değerlendirildiği zaman, Türk Uzay Yolcusunun Uluslararası Uzay İstasyonunda gerçekleştireceği bilimsel deneyler ve keşiflerin fikri mülkiyet hakları için Türkiye'nin de keşif yeri olarak değerlendirilebilmesi şu açılardan mümkün gözükmektedir:

1) Türk Uzay Yolcusunun Axiom Space bölümünde yapacağı deneylerde tescil devletinin ABD olduğu muhakkaktır. Ancak, yine Türk Uzay Yolcusunun Uluslararası Uzay İstasyonuna götüreceği ekipmanların bulunması halinde ve bu unsurlarla deneylerin yürütülmesi halinde bu unsurlar da uçuş unsurları olarak değerlendirileceği için unsurlar Türkiye adına tescil edilmiş olacağından fikri mülkiyet hakları da Türkiye'nin olacaktır.

2) Türk Uzay Yolcusunun Avrupa Bölümünde deneylerin gerçekleştirilmesi halinde ise, Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesinin ilgili hükmünde Avrupa Ortak Devletleri lehine bir tescil istisnası bulunduğundan, mutabakat zaptı sayılan Türkiye ile Avrupa Uzay Ajansı Arasında Dış Uzayın Barışçıl Amaçlarla İncelenmesi ve Kullanılması Konusunda İşbirliği Anlaşması gereğince -her ne kadar- Uluslararası Uzay İstasyonu Sözleşmesine imza atmamış olsa da Türkiye'nin de bir Avrupa Ortak Devleti olarak değerlendirilmesi ve bilimsel keşiflerin Türkiye'nin topraklarında gerçekleşmiş sayılmasını ileri sürebilmesi mümkündür.

 






Kaynak: 1)Gülmelahat Doğan, H. Alperen Evrensel, Türk Uzay Ekosistemi. 

               2) www.esa.com