MAKALELER

ÖNSÖZ

2021 yılının Ocak ayında büyük bir heyecanla televizyonlardan canlı olarak ülkemizin ilk Türk astronotunun Uluslararası Uzay İstasyonuna gönderileceğini Cumhurbaşkanımız Milli Uzay Programının 10 yıllık hedefi içerisinde gösterdiğinde o heyecanı iliklerimize kadar yaşamıştık. 2018 yılında kurulan ve aradan geçen üç sene içerisinde henüz somut bir veri ortaya koyamayan Türkiye Uzay Ajansı için de kuşkusuz bu durum büyük bir sükse olmuş ve bir anda gözlerin kuruma çevrilmesine yardımcı olmuştu. 2022 yılının ilkbahar aylarında Milli Uzay Programı Strateji Belgesi 22 Mayıs 2022 tarih ve 31845 Sayılı Resmi Gazete ile yayımlanmış, Haziran ayında ise ilk astronotumuz için aday başvurusu açılmıştı. Şu anda bu satırları yazarken aday başvurularının tamamlandığı, toplam başvurunun 36 bin olduğu ve bir asil bir de yedek olmak üzere iki aday için kesin sonuçların Kasım ayının sonunda açıklanacağı bilgisini almış bulunmaktayız. Bununla beraber, diğer basılı kitaplarımızda da belirttiğimiz üzere Türkiye Uzay Ajansımızın bir kanunu bulunmamaktadır. Ayrıca bu durum ilk astronotumuz için de hangi yasal hükümlere tabi olacağı konusunu gündeme getiriyor. Özlük haklarından çalışma ve sosyal güvenlik durumuna, seyahat hürriyetinin hangi boyutlarını kullanacağından uzaya yolculuğuna, uzayda bulunduğu müddetçe hangi hak ve yükümlülüklere sahip olduğu ve olması gerektiğine, uzaydan dönüşte ise ne gibi hukuki sınırlar içerisinde hareket edebileceğine ve nihayet bir astronot ve ilk astronot olarak kıdem ve emeklilik haklarına kadar bir dizi durumu netleştirmek hem söz konusu görevli personel hem de bundan sonraki görevlerde yer alacak astronotlarımız için büyük ehemmiyet arzetmektedir diye düşünüyorum. Özellikle diğer ülkelerin mevzuatlarıyla karşılaştırmalı örneklerle durumu açıklayarak uzay alanına ilgi duyan her vatandaşımız için de önemli bir yayın ortaya koymuş olacağımızı hissediyorum. Bu nedenle kısa ve net bilgilerle ilk astronotumuz ve sonraki astronotlarımız için yasal hususları açıklayacağız.

                                                                     -----------------------------------------------------

 

GİRİŞ

 

Her ne kadar kelime anlamı ve etimolojik değerlendirmeler açısından astronot ifadesinin ne anlama geldiğine dair zihnimizde çeşitli çağrışımlar ve bu çağrışımlarla beraber gelen fotografik hafıza duyumsamaları bulunuyor olsa bile, terimsel olarak ülkemiz açısından -en azından- Türk Dil Kurumu’nun dahi bir açıklama ya da tanımlama yapmadığını görürüz. Bu duruma ilişkin bazı cevaplar verilebilir; mesela henüz uzay çalışmalarında istenilen kıvama gelememiş ya da uzaya ilişkin toplumumuzun yeterince merakı olmamış olabilir, ancak asıl sorulması gereken soru astronot kelimesini ilk kimin nasıl kullandığı olmalıdır. 1836-1889 yıllarında yaşayan İngiliz yazar Percy Greg’in bir bilim kurgu romanı olan Across The Zodiac: The Story of a Wrecked Record’da ilk defa bu kelimenin geçtiği düşünülüyor. Her zaman olduğu gibi hayal dünyası ya da bilim kurgu yine bilime ve tekniğe ilham olmuştur diyebiliriz. 1880 yılında yayınlanan bu romanda, roman anlatıcısı, Mars’a seyahat etmek amacıyla kendi yaptığı ve antik Hollandalı-Doğu Hindistanlı uzay aracına “Astronaut” adını vermiştir. Bu ismin özellikle, yazarın daha önce yine romanda geçtiği şekliyle bir deniz yolculuğundan ilham alınarak ortaya çıkması kuvvetle muhtemeldir. O tarihlerde hayat dolu ve ormanları, bulutları var olarak bilinen Mars gezegenine yapacağı uzaydaki yolculuğa da buradan ilham almıştır. Ayrıca bu roman için Greg , dilbilimsel ve gramer terminolojisiyle tanımlanan ilk sanatsal dili yaratmıştır. 2010 yılında Mars’taki bir kratere Greg’in ismi verilmiştir. Mars’ın da Yunan mitolojisinden gelen bir isim olduğu düşünüldüğünde, aslında yunanca iki ayrı kelimenin yani “astron: yıldız” ve “naut:denizci/gezgin” birleşerek yeni bir kelime yarattığını anlıyoruz. Uzay çağının başladığı 1950’li yıllardaysa artık bilim kurgu romanından esinlenilen hayaller en azından uzaya çıkmak için yeterli olmuştu. Amerikan Havacılık ve Uzay Dairesi NASA, bu kelimeyi yerinde kullanmak istedi ve öncelikle uzaya çıkabilen gerçek araçları için kullanılması düşünülen astronot kelimesi daha sonra uzaya çıkan insanlar için kullanılarak bugünkü halini almıştır. Astronot olmak için uzaya çıkmak ve uzayda yolculuk yapmak ve elbette bunun için de bilimsel eğitimini almak gerekmektedir. Her ne kadar yer yer belirttiğimiz üzere, uzayın tanımına dair net bir uzlaşı ve yasal hükümler bulunmuyor olsa da, malum olduğu üzere deniz seviyesinden itibaren 100 km irtifaya çıkıldığında Karman Hattı’nın geçildiği ifade edilmekte ve uzayın artık başladığı da kabul edilmektedir. Buna ilişkin, Avustralya kendi iç hukukunda bir uzay tanımını kabul etmiştir. Bu tanımı tam anlamıyla bir uzay tanımı olarak kabul edemesek bile örtülü bir uzay tanımı olarak nitelendirebiliriz. Diğer ulusal yasalarda da uzayın net bir tanımı olmasa bile örtülü bazı tanımlamalara rastlıyoruz. Bunun yanında, büyük uzay güçlerinin uzay yasalarında uzay adamlarına ya da astronotlara dair yine yasal hükümlerin mevcut olduğunu da görüyoruz. Dolayısıyla, biz bu yayında hem mevcut ulusal yasaları inceleyerek astronotların uluslararası arenadaki durumunu belirteceğiz. Hem de ilk Türk astronotumuz için olması gerekenleri tek tek sıralayacağız. Çok kapsamlı bir yayın olmamakla beraber buna dair gereken her bilginin yayın içerisinde bulunabileceğini düşünüyorum. En büyük faydayı da hiç kuşkusuz ilk Türk astronotumuz ve sonraki astronot adaylarımız görecektir.

                                                                  --------------------------------------------------------------

 

ULUSAL YASALARA GÖRE UZAY VE ASTRONOT HÜKÜMLERİ

Aslında, uzay ve astronotla ilgili hükümlerin sadece birkaç devlete ait olduğunu görmüş bulunmaktayız. Bunlar arasında az sayıda olan devletleri sırayla ele aldıktan sonra ülkemiz açısından değerlendirme yapacağız.

 

AVUSTURALYA

Avustralya Hükümeti tarafından 2018 yılında kabul edilen 123 Sayılı “Space (Launches and Returns) Act” {Uzay: (Fırlatmalar ve İadeler) Yasası} ile Tanımlar başlığı altında iki ayrı yerde uzayın nerede başladığına yasal anlamda işaret etmektedir. İlk tanım “Fırlatma” tanımı olup;

a) Bir uzay cisminin tamamını veya bir kısmını deniz seviyesinden itibaren 100 km yükseğe fırlatmak,

şeklinde ifade edilmektedir. Buna göre, uzay 100 km irtifadan başlamış olarak anlaşılmaktadır. Diğer tanım ise “Uzay Cismi”ne ilişkin olup;

a)Tamamı veya bir kısmı ortalama deniz seviyesinden itibaren 100 kmlik bir alana girecek veya buradan geri dönecek bir nesne,

b)Ortalama deniz seviyesinden 100 km'lik bir mesafenin ötesindeki bir alana doğru veya bu alandan sadece bir miktar geri gidecek olsa bile böyle bir cismin herhangi bir parçası,

şeklinde ifade edilmektedir. Bu tanımlardan da, bir cismin uzay cismi olarak kabul edilebilmesi için o cismin veya bir parçasının 100 kmlik sınırı geçmesi gerektiği hüküm altına alınmıştır.

Avusturalya Kanunlarında uzay adamı veya astronotlara ilişkin bir yasal tanımlamanın yahut yasal hükümlerin bulunmadığı görülmektedir. Bununla beraber Avusturalya ikisi uzaya gitmiş üç astronota sahiptir.

                                                                ------------------------------------------------------------

KAZAKİSTAN

528-IV Sayılı Kazakistan Cumhuriyetinin Uzay Faaliyetleri Hakkında Kanun’a göre hem uzay hem de uzay adamları astronotlara ilişkin hükümler mevcuttur. Genel Hükümler: Yasal Tanımlamalar başlığı altında “Dış Uzay: Deniz seviyesinden yüz kilometreden daha yüksek bir yükseklikte hava sahasının ötesine uzanan bir boşluk.” olarak tanımlandığı görülmektedir. Uzay adamlarına ilişkin olarak da aynı bölümde şu tanımlamalar vardır:

“ Kazakistan Cumhuriyeti Kozmonot Adayı: Kozmonot yeterliliğini elde etmek için önceden seçilmiş ve eğitim almak üzere görevlendirilmiş Kazakistan Cumhuriyeti vatandaşı.” olarak tanımlanmıştır.

Bölüm 6: Kozmonot ve Kozmonot Adaylarının Yasal Statüsü ve Sosyal Güvenlik Hakları başlığı altında ise şu hükümler mevcuttur:

1.Bir kozmonot adayının statüsü, bir kozmonot olarak yetkili organ tarafından seçilmesi üzerine Kazakistan Cumhuriyeti hükümeti tarafından atanır.

2.Kozmonotlar, Kazakistan Cumhuriyeti kozmonot ekibinde oluşturulur. Kazakistan Cumhuriyeti kozmonot ekibi, Kazakistan Cumhuriyeti kozmonot ekibine ilişkin düzenleme temelinde hareket eder.

3. Hükümet, kozmonot adaylarının ve kozmonotların hazırlanmasını, yeniden eğitilmesini sağlar.

4. Kozmonotlu bir uzay uçuşunun hazırlanması ve performansı, (yolcunun uzay uçuş testini ve uygulanması halinde bilimsel araştırma ve deneyleri talep etmesi) gibi tarafların yükümlülüklerinin tanındığı ilgili uzay uçuşu katılımcısı ile akdedilen bir sözleşme temelinde gerçekleştirilir.

5. Kozmonotun iş deneyimine, kozmonot adayının hazırlık, eğitimde olduğu zaman dilimi ve uzay faaliyetleri alanındaki çalışma süresi dahildir.

Kozmonotun Sakatlık, Hastalanma ve/veya Ölüm Durumundaki Sosyal hakları

1.Yaralanma, sakatlık, hastalık sonucu meydana gelen maluliyetin tespiti halinde, görev sırasında elde edilen bir defaya mahsus olmak üzere, bir kozmonot adayına, bir kozmonota, bütçe ödeneği karşılığında bir defaya mahsus olmak üzere;

1) 1. Grupta yer alan zarar görmüş kişiye: 3.000 aylık hesaplama indeksi

2) 2. Grupta yer alan zarar görmüş kişiye: 2.000 aylık hesaplama indeksi

3) 3. Grupta yer alan zarar görmüş kişiye: 1.000 aylık hesaplama indeksi

2. Kozmonotluk görevine yönelik bir kurs sırasında Kozmonot adayının kaybı (ölümü) halinde, mirasçılarına bir defaya mahsus olmak üzere 6000 aylık hesaplama endeksleri tutarında bütçe fonlarından tazminat ödenir.

3. Bu maddenin 1. Ve 2. Fıkralarında öngörülen tazminatların ödenmesi, Kazakistan Cumhuriyeti Hükümetince belirlenen prosedürlere göre gerçekleştirilir.

4. Bir kozmonot adayının ve kozmonotun, görevle bağlantılı olmayan bir şekilde ölmesi, sakatlanması ya da hastalanmasının yerleşik usüllere göre ispatlanması durumunda bu tazminat ödenmez.

5. Devlet, bir kozmonot adayının ve kozmonotun görevle bağlantılı bir şekilde ölümü halinde, ölümden itibaren altı ay içinde, ölen Kozmonot adayına ya da kozmonota daha önce böyle bir mülk devri sağlanmadığı takdirde, daha önce ölen kozmonotça belirlenen yahut sonradan ölen kozmonotun yakınlarınca belirlenen, Kazakistan Cumhuriyeti topraklarında yer alan devlet mülklerinden ya da işverenin mülklerinden birinin mirasçılara karşılıksız devrini sağlayacaktır.

6. 5. Madde, bir kozmonot adayının ya da kozmonotun ve mirasçılarının Kazakistan Cumhuriyeti topraklarında bir konutu bulunmaması halinde uygulanır.

 

Cenaze Masraflarının Karşılanması

Ölen Kozmonat adayının ya da Kozmonotun ikametgahında ya da yakınlarının talebiyle başka bir yerde (Kazakistan topraklarında) defnedilmesidir. Cenazenin nakline hazırlık, cenaze nakliyatı, defin, mezar taşı imalatı ve dikimi ile ilgili giderler 80 aylık hesap indeksi miktarında bütçe ödeneğinden karşılanır.

 

Kozmotonota ve Kozmonot Adayına Sağlık Hizmetleri

1. Kazakistan Cumhuriyeti topraklarında daimi ikametgahının kabul edildiği varsayımıyla bir kozmonot ve kozmonot adayı, Kazakistan Cumhuriyeti Hükümeti tarafından belirlenen prosedürlere uygun olarak yıllık önleyici tıbbi ve medikal muayenelerle güvence altına alınır.

2. Bu maddenin 1. fıkrasının düzenlemesi, bir kozmonot adayı ve kozmonotun ailesinin birlikte yaşayan üyeleri için geçerlidir.

3. Bu maddenin 1. fıkrasının düzenlenmesi, Kazakistan Cumhuriyeti Vatandaşlığını kaybeden kozmonot adayı, kozmonot için geçerli değildir.

Kazakistan Cumhuriyetinin kozmonotlar ve kozmonot adayları (astronotlar) için yerinde sağlık, sosyal güvence, ölüm tazminatı gibi hükümler getirdiğini görüyoruz. Kazakistan’ın üç kozmonotunun olduğu biliniyor. Hükümlerin önemli ölçüde kozmonotları koruyucu ve sonraki gelenlere teşvik edici olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle ölüm ve yaralanma halinde tazminatların yasada yer alması olumlu gelişmeler. Bunun yanında kozmonotların yakınlarına da güçlendirici ve koruyucu hükümler getirilmesi son derece isabetli olmuştur. Kazakistan, Baykonur Uzay Üssü gibi Dünya’nın en büyük uzay üssüne sahip olması nedeniyle bu avantajı oldukça yerinde kullanıyor; zira devlet yetkilileri uzaya ve uzay adamlarına büyük önem veriyor ve toplum tarafından da bu ilgi daha da yüksek şekilde karşılık buluyor. Dolayısıyla toplumsal ilginin karşılık bulması yasal hükümleri de beraberinde getirmektedir.

 

RUSYA

Rusya, ya da eski ismiyle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, uzay çağının başlangıcında yer alan hatta uzay çağını başlatan iki büyük devletten birisidir. Hatta, bilindiği üzere, uzaydaki ilk uydu 1957 yılında Sovyetler Birliği tarafından uzaya gönderilen Sputnik 1 adlı uydudur. Uzaydaki ilk canlı da 1958 yılında yine Sovyetler Birliği tarafından uzaya gönderilmiş olan Laika adlı köpektir. Bundan da önemlisi, yayının ana fikrini oluşturacak biçimde, 12 Nisan 1961 yılında uzaydaki ilk insan bir Sovyet vatandaşı olan Yuri Gagarin’dir. Yuri Gagarin’den önce birçok Sovyet vatandaşının fırlatma denemelerinde hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir. Elbette o tarihlerde henüz oturmuş bir uzay hukukundan da bahsedilemeyeceği için, insan hakları kavramından da yeterince bu alanda bahsedilemediği anlaşılıyor. Dolayısıyla, uzay faaliyetleri hakkında inceleyeceğimiz ilk Rusya Federasyonu Yasası da 20 Ağustos 1993 yılında hazırlanmış ve takip eden senelerde gerçekleştirilen düzenlemelerle yürürlüğe girmiştir. Bu noktada değinmek gerekmektedir ki; yayınımızın konusu nedeniyle sadece ilgili maddeler incelenecektir.

 

Rus Sovyetler Meclisi'nin 5663-1 No'lu Kararnamesi (Uzay Faaliyetleri Hakkında Rusya Kanunu)

 

Madde 20. Pilotlu uzay nesnelerinin kozmonotları ve mürettebatı

1. Uzay uçuşlarına katılma ve yerleşik mesleki ve tıbbi gereksinimleri karşılama arzusunu ifade eden Rusya Federasyonu vatandaşları, rekabet temelinde uzay uçuşlarının hazırlanması ve gerçekleştirilmesi için seçilir.

Yarışmanın sırası ve koşulları, uzay teknolojisinin yaratılması ve kullanılmasına ilişkin diğer iş müşterilerinin katılımıyla Rusya Uzay Ajansı ve Rusya Federasyonu Savunma Bakanlığı tarafından belirlenir ve basında yayınlanır.

 

 

2. Kozmonotların hazırlanma sırası, pilotlu uzay nesnelerinin mürettebatının oluşturulması ve uçuş programının onaylanması, ayrıca kozmonotların hak ve sorumlulukları, emeklerinin ödenmesi ve mesleki faaliyetlerinin diğer koşulları, Rusya Federasyonu mevzuatına göre sözleşmeler uyarınca belirlenir.

3. Rusya Federasyonu'nun pilotlu bir uzay nesnesinin mürettebatının komutanı, Rusya Federasyonu vatandaşı olarak aday gösterilebilir.

Rusya Federasyonu'nun pilotlu uzay nesnesinin mürettebatının komutanı, uzay uçuşunun gerçekleştirilmesi, mürettebatın ve uçuşa katılan diğer kişilerin yönetimi için gerekli olan tüm yetkilere sahip olacaktır.

Rusya Federasyonu'nun pilotlu bir uzay nesnesinin mürettebatının komutanı, yetkisi dahilinde uçuş programının yerine getirilmesinden, mürettebatın ve uçuşa katılan diğer kişilerin güvenliğinden ve içindeki eşyalar dahil uzay nesnesinin korunmasından sorumlu olacaktır.

4. Rusya Federasyonu, Rusya Federasyonu'nun uluslararası anlaşmalarında aksi belirtilmedikçe, içinde kayıtlı pilotlu bir uzay nesnesinin herhangi bir mürettebatı üzerinde, bu tür bir nesnenin yer süresi boyunca, bir uzay uçuşunun herhangi bir aşamasında veya uzayda, araç dışı dahil olmak üzere gök cisimleri üzerinde uçuş programının tamamlanmasına kadar kalmak ve Dünya'ya dönüş yapmak dahil yargı yetkisini ve kontrolünü elinde tutacaktır.

5. Rusya Federasyonu'nda uzay uçuşu eğitim kursu alan veya Rusya Federasyonu'nun pilotlu bir uzay nesnesinde uçuşa katılan yabancı devlet vatandaşları, Rusya Federasyonu'nun uluslararası anlaşmalarında aksi belirtilmedikçe, Rusya Federasyonu mevzuatına uymakla yükümlüdür.

 

Madde 21. Yerdeki Personel ve Uzay Altyapısının Diğer Nesneleri

1. Yerde ve uzay altyapısının diğer nesnelerinde personel olarak kabul edilecek personel, uzay teknolojisinin test edilmesi, depolanması ve işletilmesi alanında zemin ve uzay altyapısının diğer nesneleri hakkında görevlerin yanı sıra işleyişin operasyonel rejiminin sağlanmasını içeren diğer görevleri yerine getiren uzmanlar olacaktır.

2. Yerdeki personelin ve uzay altyapısının diğer nesnelerinin işlevsel görevleri, işletilmesinden sorumlu kuruluşlar tarafından belirlenir.

Yerdeki personel ve uzay altyapısının diğer nesneleri, belirlenmiş mesleki standartlarda yeterlilik değerlendirmesine tabi olacaktır.

3. Yerdeki personelin ve uzay altyapısının diğer nesnelerinin ücretinin büyüklüğü ve ek malzeme ücreti, bu tür nesneleri kullanan kuruluşlarla yapılan iş sözleşmeleri ile belirlenir.

Askerlik hizmetinde bulunan yerdeki personel ve uzay altyapısının diğer nesneleri için ödeme ve kişisel ekipman prosedürü, Rusya Federasyonu'nun ilgili mevzuatında belirlenir.

4. Meslekleri tehlikeli veya zararlı çalışma koşullarıyla bağlantılı olan yer ve uzay altyapısının diğer nesnelerindeki personel üyelerine, Rusya Federasyonu mevzuatına ve ilgili sözleşmelerin koşullarına uygun olarak ek faydalar sağlanır.

5. Uzay kazası veya afet temizleme operasyonlarında görevlendirilen kişiler, yer ve diğer uzay altyapısı nesnelerine katılmakla aynı ayrıcalıklardan yararlanacaklardır.

 

Kararname incelendiğinde, bir önceki Kazakistan Cumhuriyeti Uzay Yasasından farklı olarak çok detaya girilmediğini, ana başlıkların tek tek sıralandığını ve bunlarla ilgili olarak bağlantılı mevzuatlara atıflar yapıldığını görüyoruz. Genel anlamıyla benzer hükümlerin, yasal haklar, tazminatlar, sosyal haklar vb. gibi düzenlendiğini anlayabiliyoruz. Yargı yetkisi hakkında doğrudan 1967 tarihli Dış Uzay Anlaşmasından alıntı yapıldığını söylemek mümkün; zira bir uzay aracı üzerindeki yargı yetkisinin her şartta tescil devletine ait olduğunu bu Antlaşma ilk kez hüküm altına almıştır. Antlaşmanın ilgili maddesi tam olarak şöyledir:

“Madde VIII

Uzaya fırlatılan bir cisim tescil edilmiş bulunduğu Antlaşmaya taraf bir Devlet, söz konusu cisim ve bu cismin personeli üzerindeki yargı hakkı ve denetlemesini, bu cisim uzayda veya bir gök cisminde bulunduğu sırada da muhafaza edecektir. Bir gök cismine indirilmiş veya bu cisme yerleştirilmiş bulunanlar da dahil olmak üzere, uzaya fırlatılan cisimler ve bunları meydana getiren parçalar üzerindeki mülkiyet hakkı, bu cisimlerle bunların parçalarının uzayda veya diğer bir gök cisminde bulunmaları veya yeryüzüne geri dönmüş olmaları dolayısıyla haleldar olmayacaktır. Tescil edilmiş bulundukları Antlaşmaya Taraf Devletin sınırları dışında bulunan bu gibi cisimler ile bunları meydana getiren parçalar bu Devlete iade olunacak ve bu Devlet, vaki talep üzerine, iadelerinden önce, söz konusu cisimler ve bunları meydana getiren parçaların teşhisine yarayacak bilgileri vermekle mükellef olacaktır.”

Dolayısıyla, yukarıdaki hükümlerin Uzay Antlaşmaları baz alınarak revize edilmiş olduğunu görüyoruz.

Rusya’nın uzay yasası çok açık olduğu için fazlaca yorum yapmadan bir sonraki ülkemize geçebiliriz.

 

GÜNEY AFRİKA

23 Haziran 1993 tarihli Güney Afrika Uzay İşleri Yasası’nda, konumuz ilgilendiren iki tanımı buluyoruz:

“Dış Uzay” dünya etrafındaki bir yörüngede bir cismi çalıştırmanın pratikte mümkün olduğu bir yükseklikten dünya yüzeyinin üzerindeki boşluk anlamına gelir;

"Alt Dünya Yörüngesi", bir fırlatma nedeniyle dünya yüzeyinden ayrılan, ancak dünya etrafındaki bir yörüngeyi tamamlamadan dünya yüzeyine dönen herhangi bir nesnenin yörüngesi anlamına gelir.

Güney Afrika, coğrafi keşiflerle ülkesel olarak yaşadıkları o hazin tarihi uzay arenasında yaşamamak için teknolojide olduğu gibi hukuksal olarak da bir çaba içerisinde olduğunu en azından bu tanımlamalarla göstermiş diyebiliriz. Uzay adamları ya da astronotlara ilişkin bir tanımsa Güney Afrika yasalarında bulunmuyor.

 

İNGİLTERE

İngiltere’nin uzay çalışmalarında tam olarak nerede olduğunu söylemek çok mümkün değil, elbette son teknolojilere sahip ancak çok reklam sevmiyorlar. Bu durumu uzay yasalarında da görmek mümkün, 1986 tarihli Space Act sadece şu tanımı barındırıyor:

“Dış uzay”, ayı ve diğer gök cisimlerini içerir.

 

AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Elbette, uzay denildiğinde ilk akla gelen ülke ABD ve yine yasalar arenasında da bu durum kendisini gösteriyor. Her ne kadar, uzay çağında Rusya’nın gerisinde kalmış gibi gözükmüşse de, Ay’a insanlı varoluşu ilk ve tek olarak bünyesinde barındırmaya devam ediyor.

ULUSAL HAVACILIK VE UZAY YASASI

 

§20113.Devlet Astronotlarının Tanımlanması.—Ulaştırma Bakanı tarafından verilen veya devredilen bir lisansın amaçları için;

Bölüm 509 :Bir hükümet astronotunu taşıyan bir fırlatma aracını fırlatmak veya bir yeniden giriş aracına yeniden girmek için (bölüm 50902'de tanımlandığı gibi), İdare, İdare tarafından belirlenen gerekliliklere uygun olarak bir hükümet astronotunu tayin edecektir.

“Kod §50902 Kanun: (4) " hükümet astronotu ", aşağıdaki kişiler anlamına gelir:

(A)Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi tarafından 20113(n) bölümü altında belirlenir ;

(B)Fırlatma aracı veya yeniden giriş aracının fırlatma, yeniden giriş veya diğer operasyonları ile doğrudan ilgili faaliyetlerin performansını içerebilen, istihdamı sırasında bir fırlatma aracı veya yeniden giriş aracı içinde taşınırsa ;

(C) veya-

(i)Birleşik Devletler Hükümeti'nin, üniformalı hizmetler de dahil olmak üzere, yasa yetkisi veya bir Yürütme eylemi kapsamında Federal bir işlevi yerine getiren bir çalışanı ; veya

(ii)uluslararası bir ortak astronot .

(5)" Uluslararası ortak astronot ", Uluslararası Uzay İstasyonu Hükümetlerarası Anlaşması'nın 11. Maddesi uyarınca, bu anlaşmanın Amerika Birleşik Devletleri dışındaki bir ortağı tarafından Uluslararası Uzay İstasyonu mürettebat üyesi olarak görev yapmak üzere yetkilendirilmiş bir kişi anlamına gelir.”

(11) " fırlatma aracı " şu anlama gelir :

(A)uzayda çalışmak veya bir yük veya insanları uzaya yerleştirmek için yapılmış bir araç;

ve

(B)bir suborbital roket .”

(20)“ Uzay uçuşu katılımcısı (space flight participant)”, bir fırlatma aracı veya yeniden giriş aracı içinde taşınan , mürettebat veya devlet astronotu olmayan bir birey anlamına gelir”

§20147. Kurtarma ve elden çıkarma yetkisi

(a)Tanımlar.-Bu bölümde:

(1)Yönetim insan uzay uçuş aracı.—"Yönetim insan uzay uçuş aracı" terimi, aşağıda tanımlandığı gibi bir uzay aracı anlamına gelir:

Bu başlığın 20138(a) bölümü,

 

 

O;

(A) bir veya daha fazla kişiyi taşımak için tasarlanmıştır;

(B) uzayda çalışmak üzere tasarlanmıştır;

(C) veya

(i) İdareye ait olan;

veya

(ii) bir İdare yüklenicisi veya işbirliği yapan taraf tarafından sahip olunan ve bir İdare görevinin veya İdare ile ortak bir misyonun parçası olarak işletilen.

(2) Mürettebat.—"Mürettebat" terimi, bir İdare insanlı uzay uçuş aracına atanan bir astronot veya başka bir kişi anlamına gelir.

(2)Tedavi.—Her mürettebat üyesi, mürettebatın kalıntılarına uygulanan muameleye ilişkin mürettebatın tercihlerini Yöneticiye sunacak ve Yönetici, mümkün olduğu ölçüde belirtilen tercihlere saygı duyacaktır.

§20149. İnsan uzay uçuşu ile ilgili tıbbi izleme ve araştırma

(a)Genel olarak.—Yasanın diğer hükümlerine bakılmaksızın, Yönetici şunları sağlayabilir:

(1) Yöneticinin potansiyel olarak insanlı uzay uçuşuyla ilişkili olduğunu düşündüğü koşullar için eski bir Birleşik Devletler hükümet astronotunun veya eski bir yük uzmanının tıbbi izlemesi ve teşhisi; ve

(2) Psikolojik ve tıbbi koşullara yönelik bilimsel ve tıbbi testler dahil olmak üzere, Yöneticinin insanlı uzay uçuşuyla ilişkili olduğunu düşündüğü koşullar için eski bir Birleşik Devletler hükümet astronotunun veya eski bir yük uzmanının tedavisi.

(b)Gereksinimler.-

(1)Maliyet paylaşımı yok.—(a) alt bölümünde açıklanan tıbbi izleme, teşhis veya tedavi, herhangi bir kesinti, katkı payı veya diğer maliyet paylaşımı yükümlülüğü olmaksızın sağlanacaktır.

(2)Yerel hizmetlere erişim.—(a) alt bölümünde açıklanan tıbbi izleme, teşhis ve tedavi; yönetici tarafından belirlendiği şekilde, hükümet astronotu veya eski yük uzmanı Lyndon B. Johnson Uzay Merkezi'ne seyahat etmek için ilgili eski Birleşik Devletler hükümet astronotunun veya o eski Birleşik Devletler için eski yük uzmanının sağlığı nedeniyle tavsiye edilmezse, yerel bir sağlık hizmeti sağlayıcısı tarafından sağlanabilir.

(3)İkincil ödeme.—(a) alt bölümünde tanımlanan tıbbi izleme, teşhis veya tedavi için yapılan ödeme veya geri ödeme, Birleşik Devletler Hükümetinin veya herhangi bir üçüncü şahsın, herhangi bir diğer yasa hükmü veya sözleşmeye dayalı anlaşma kapsamında bu tür masrafları ödeme veya sağlama yükümlülüğüne ikincil Tıbbi izleme, teşhis veya tedavi olacaktır. (a) alt bölümü kapsamındaki tıbbi izleme, teşhis veya tedavi için Yönetici tarafından sağlanabilecek ve kesintilerin uygulanması nedeniyle bu tür diğer yasa veya sözleşme hükümleri uyarınca ödenmeyen veya sağlanmayan kalemler ve hizmetler için herhangi bir maliyet, katkı payları, madeni para güvencesi, diğer maliyet paylaşımları veya başka bir şekilde,

(4)Koşullu ödeme.—Yönetici, (a) alt bölümünde tanımlanan tıbbi izleme, teşhis veya tedavi için koşullu ödemeler sağlayabilir veya bunlar, aşağıdaki durumlarda tıbbi izleme, teşhis veya tedavi için ödeme yapma veya sağlama anlaşması diğer herhangi bir yasa veya sözleşme hükmü uyarınca Amerika Birleşik Devletleri veya herhangi bir üçüncü taraf tarafından ödenmesi veya sağlanması zorunludur.

(A) bu tür tıbbi izleme, teşhis veya tedavi hizmetlerine ilişkin ödemenin (veya sağlanmasının) Birleşik Devletler veya söz konusu üçüncü şahıs tarafından derhal yapılmaması (veya sağlanmaması) veya makul bir şekilde derhal yapılmasının (veya sağlanmasının) beklenmemesi, sırasıyla;

ve

(B) Yönetici tarafından bu tür bir ödeme (veya bu tür hizmetlerin sağlanması), bu tür tıbbi izleme, teşhis veya tedavi için sırasıyla Amerika Birleşik Devletleri veya söz konusu üçüncü tarafça geri ödeme yapılması şartına bağlıdır.

(c)İstisnalar

—Yönetici şunları yapamaz—

(1) alt bölüm (a) kapsamında eski bir Birleşik Devletler hükümet astronotunun veya eski bir faydalı yük uzmanının, potansiyel olarak insanlı uzay uçuşuyla bağlantılı olmayan herhangi bir psikolojik veya tıbbi durum için tıbbi olarak izlenmesini veya teşhisini sağlamak;

(2) eski bir Birleşik Devletler hükümet astronotunun veya (a) alt bölümü kapsamında eski bir yük uzmanının, insanlı uzay uçuşu ile bağlantılı olmayan herhangi bir psikolojik veya tıbbi durum için tedavisini sağlamak;

veya

(3) eski bir Birleşik Devletler devlet astronotunun veya eski bir yük uzmanının (a) alt bölümü altında yetkilendirilen tıbbi izleme, teşhis veya tedaviye katılmasını şart koşmak.

(d)Mahremiyet.—Gizlilik ile ilgili Federal yasanın yürürlükteki hükümlerine uygun olarak, Yönetici, alt bölüm (a) kapsamında oluşturulan ve İdare tarafından erişilebilir olan tüm tıbbi kayıtların gizliliğini koruyacaktır.

(e)Yönetmelikler.—Yönetici, bu bölümün yürütülmesi için gerekli olan düzenlemeleri ilan edecektir.

(f)Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti Astronotunun Tanımı.—Bu bölümde, "Birleşik Devletler hükümeti astronotu" terimi, uluslararası ortak astronot olan bir bireyi içermemesi dışında, 50902. bölümde "hükümet astronotu" terimine verilen anlama sahiptir.

(g)Veri Kullanımı ve İfşası.—Yönetici, eski bir Amerika Birleşik Devletleri devlet astronotunun veya eski bir faydalı yük uzmanının tıbbi izleme, teşhis veya tedavisi sırasında elde edilen verileri (a) alt bölümü uyarınca kullanabilir veya ifşa edebilir. Alt bölüm (a) kapsamındaki tıbbi izleme, teşhis veya tedaviye eski Birleşik Devletler hükümeti astronotu veya eski yük uzmanı katılımı, Yöneticinin bu tür verileri kullanması veya ifşa etmesi için onay teşkil edecektir.

§20162. Üst atmosferin tanımı

Bu alt bölümde, "üst atmosfer" terimi, Dünya'nın duyulur atmosferinin troposferin üzerindeki kısmı anlamına gelir.

 

 

 

Amerika Birleşik Devletleri’nin uzay ve astronotlarla ilgili hükümlerini incelediğimizde, daha önceki uzay yasalarına kıyasla ayrıntılı hükümlerin yer aldığını görmekteyiz. Burada hiyerarşik bir disiplinin daha kuvvetli olduğunu söyleyebiliriz. Dünya üzerinde titizlikle hazırlanmış bir ulusal uzay mevzuatının sadece ABD’de olduğunu belirtmeliyiz. Astronot ve fırlatma tanımlamalarının yapıldığını görüyoruz, bir de üst atmosfer tanımı bulunuyor. Uzay Hukuku Antlaşmalarını kendi yasalarında yorumladıklarını belirtebiliriz. Uzay aracı içerisinde fırlatmaya katılanlara da astronot tabirini kullanmakla beraber, yer istasyonlarında çalışanlara da bu unvan yasal olarak verilmektedir. Astronotların sağlık durumlarının teşhis ve tedavisine ilişkin de bazı hükümlerin yer alması, astronotlara verilen önemin göstergesi. Astronotların yanı sıra uzay uçuşu katılımcısı olarak da yapılan tanımlamalar var; fırlatma aracında ya da yeniden giriş aracı içerisinde bulunan ve profesyonel olmayan kişilere verilen ad olarak yasal tanımlamaya girmiş olduğunu görüyoruz. Astronotlar için devlet astronotu ayrımı da yapılıyor, özel şirketlerin de Amerika Birleşik Devletleri’nde uzay çalışmalarında yer aldığını düşündüğümüzde onlar için ayrı sözleşmelerin konulacağını bu hükümlerden anlıyoruz. Ödemelerin birincil ödeme, ikincil ödeme ve koşullu ödeme olarak üçe bölündüğünü görüyoruz. Bu ödemeler çoğunlukla sağlık açısından ayrılıyor. Tüm bunların sonunda mahremiyet ve gizlilik hükümlerinin de önem arzettiği önümüze çıkıyor.

                                                                  ---------------------------------------------------------------

İLK TÜRK ASTRONOTUNUN SAHİP OLMASI GEREKEN YASAL HAKLAR

 

Yukarıda incelediğimiz Avusturalya, Kazakistan, Güney Afrika, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’ne ait yasalar üzerinden değerlendirme yaptığımızda, öncelikle ülkemizin bir uzay mevzuatının olmamasını eksiklik olarak belirtmemiz gerekiyor. Zira, uzaya bir astronotun gönderilmesinin temelinde yer alan unsurlar için yasal hususlar boşluk yaratıyor. Bununla beraber, ilk Türk astronot için en yakın yasal haklara sahip olabileceği düşünülen pilotlarla benzerlik kurulabilirse de, hava hukuku ile uzay hukukunun keskin bir ayrıma sahip olduğunu göz önünde bulundurmamız gerekiyor. Bu durumda, olması gerekenleri şöyle madde madde sıralamak mümkün:

1) İlk Türk Astronotunun Ücreti: ABD’li şirket Axiom Space ile akdedilen sözleşme kapsamında bir dizi astronotluk eğitiminden geçecek olan ilk Türk astronotunun bir Devlet Memuru olarak nitelendirilebilmesi şu an verilen bilgiler ışığında en doğru olanı olacaktır. 657 Sayılı Devlet Memurları Kanununa göre sahip olacağı en başta gelen hakkı da elbette ücreti olacaktır. Sağlık açısından en riskli memurluklardan biri olacağı da kuşkusuzdur. Maruz kalacağı radyasyon, yerçekimi kuvveti, basınç ve sıcaklık soğukluk etkileri yanında, uzay aracının riskli taşımacılığı da göz önünde bulundurulursa, en yüksek devlet memuru ücretlerinden birini hakkedeceğini düşünüyorum. Bununla ilgili ABD’de bazı rakamlar paylaşılıyor olsa da, net bir tutar söylemek şu an için mümkün gözükmüyor. Bunların yanında söz konusu riskler nedeniyle yüklü bir tazminata hak kazanacağı da kuşkusuz. Ayrıca, gece ve yurtdışı çalışması da göz önünde bulundurularak net tutar ortaya çıkarılması gerekmektedir.

2) İlk Türk Astronotunun Sosyal ve Sağlık Güvenceleri: Bir önceki maddeden hareketle, sağlık ve sosyal güvenceler açısından devlet memurlarının tüm haklarına sahip olacaktır.

3) İlk Türk Astronotunun Seyahat Hakkı: Öncelikle eğitim için ve akabinde uzaya yolculuk için ABD’ye seyahat edeceği biliniyor. Hususi Yeşil Damgalı Pasaporta sahip olacağını buradan tahmin ediyoruz. Bu sayede görevini sağ salim bitirip dünyaya döndüğünde ise şehir şehir ve ülke ülke gezebilecek. Bu nedenle, ayrıca Diplomatik Pasaport da sahip olabilir.

4) İlk Türk Astronotunun Emeklilik Düzenlemeleri: Özel bir düzenleme getirileceğini düşünüyorum. Yüksek risk barındıran bir meslekte olması hasebiyle yaşın bir önemi olmayacaktır. Astronotun yaşının şu an için kaç olduğunu bilmiyoruz, ancak ne olursa olsun yaşın emekliliği etkileyen bir yönü bulunmayacaktır. Belki de tek uzaya gidiş dönüşün emeklilik için yeteceğine dair ek maddeler mevcut bazı sosyal güvenlik mevzuatına konulabilir. Ya da en kolay şekilde Kanun Hükmünde Kararnameler getirilebilir.